Οι διατροφικές διαταραχές στα παιδιά και τους εφήβους αποτελούν ένα αυξανόμενο φαινόμενο με σοβαρές επιπτώσεις στην ψυχική και σωματική υγεία. Σε μια εποχή όπου τα κοινωνικά πρότυπα και η πίεση για την «τέλεια» εικόνα κυριαρχούν, η ανάγκη για ενημέρωση και πρόληψη είναι πιο επιτακτική από ποτέ. Ποιοι είναι οι παράγοντες που οδηγούν ένα παιδί σε προβληματική σχέση με το φαγητό και το σώμα του; Πώς μπορεί να συμβάλει η οικογένεια στην αναγνώριση και την αποκατάσταση του προβλήματος;
Στις κρίσιμες αυτές ερωτήσεις δίνει απαντήσεις η Δρ Μαρία Τσιάκα, BA Psychology, PhD Psychological Medicine, IOPN, Section of Eating Disorders, King’s College, οικογενειακή-συστημική θεραπεύτρια και Ιδρύτρια και Διευθύντρια του Ελληνικού Κέντρου Διατροφικών Διαταραχών.
ΕΡ. Οι διατροφικές διαταραχές είναι ένα σύνθετο πρόβλημα. Γιατί, όμως, πολλοί γονείς δεν το αντιλαμβάνονται εγκαίρως; Ποια σημάδια πρέπει να προσέξουν και πώς να προσεγγίσουν τα παιδιά τους;”
Οι διατροφικές διαταραχές αποτελούν πράγματι μια πολυπαραγοντική νόσο, η οποία δεν μπορεί να αποδοθεί σε μία και μόνο αιτία. Σύγχρονες επιστημονικές έρευνες υποστηρίζουν ότι η εμφάνισή τους προκύπτει από τη σύνθετη και δυναμική αλληλεπίδραση μεταξύ των γονιδιακών και περιβαλλοντικών παραγόντων.
Το γεγονός ότι η ελληνική οικογένεια δεν δρα έγκαιρα στην αρχή της νόσου, αποδίδεται:
- Στο γεγονός ότι οι διατροφικές διαταραχές (όπως η νευρική ανορεξία, η βουλιμία και η υπερφαγία) αναπτύσσονται συχνά ύπουλα, με τα αρχικά σημάδια να είναι εύκολο να παρερμηνευθούν ως «δίαιτα», «προσοχή στη διατροφή» ή «φάση».
- Στην άγνοια των σημείων προειδοποίησης και την έλλειψη ενημέρωσης από τη πολιτεία.
- Στην κοινωνική αποδοχή της δίαιτας και του “fit” τρόπου ζωής.
- Στην απροθυμία των παιδιών να μιλήσουν για τα συναισθήματά τους.
Μερικά ενδεικτικά σημάδια που πρέπει να προσέξουν οι γονείς:
- Μείωση κατανάλωσης τροφών και αποκλεισμό κάποιων τροφών που συνήθιζαν να καταναλώνουν
- Απότομη απώλεια βάρους ή εναλλαγές στο βάρος.
- Εμμονή με τις θερμίδες, το σώμα και το ζύγισμα.
- Αποφυγή γευμάτων με την οικογένεια.
- Συχνές επισκέψεις στο μπάνιο μετά το φαγητό.
- Ευερεθιστότητα, απομόνωση, καταθλιπτική διάθεση.
- Υπερβολική άσκηση, ακόμα και όταν υπάρχει κούραση ή ασθένεια.
ΕΡ. Τι είναι αυτό που οδηγεί ένα παιδί στο να πάψει να βλέπει την πραγματική του εικόνα και να θέλει να γίνει κάτι άλλο; Για παράδειγμα, να σταματάει να τρώει ενώ είναι ήδη αδύνατο, να νιώθει άρρωστο και παρόλα αυτά να είναι πιο σημαντική η εικόνα του από την υγεία του;
Η χαμηλή αυτοεκτίμηση και η έντονη ανάγκη για έλεγχο αποτελούν συχνά το υπόβαθρο προβληματικών σχέσεων με το φαγητό και το σώμα. Πολλά άτομα αισθάνονται διαρκώς ανεπαρκή και στρέφονται στον έλεγχο της διατροφής τους ως τρόπο επιβεβαίωσης ή απόκτησης αξίας. Η κοινωνική πίεση για συμμόρφωση με τα κυρίαρχα πρότυπα ομορφιάς, που προβάλλονται έντονα από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τις διασημότητες και τη βιομηχανία της μόδας, εντείνει αυτήν την τάση. Η τελειομανία και το υψηλό άγχος ενισχύουν περαιτέρω την ανάγκη για συνεχή έλεγχο του σώματος, ως μέσο αποδοχής και κοινωνικής αναγνώρισης. Παράλληλα, το φαγητό – ή η αποχή από αυτό – συχνά λειτουργεί ως μηχανισμός διαχείρισης έντονων συναισθημάτων όπως το άγχος, ο θυμός ή ο συναισθηματικός πόνος, προσφέροντας μια αίσθηση προσωρινής ανακούφισης ή ελέγχου. Τέλος, η διαστρεβλωμένη εικόνα σώματος (body dysmorphia) οδηγεί το άτομο να αντιλαμβάνεται το σώμα του ως παχύ, ακόμα και όταν είναι εμφανώς αδύνατο, γεγονός που επιτείνει τη δυσαρέσκεια και την έναρξη μιας διατροφικής διαταραχής.
Όταν ένα νεαρό άτομο αρχίζει να υποσιτίζεται σημαντικά , τότε ο εγκέφαλος αρχίζει να λειτουργεί με διαφορετικό τρόπο , που συχνά οδηγεί σε ανοσογνωσία, καθώς συγκεκριμένα νευρωνικά κυκλώματα δεν επεξεργάζονται σωστά την επικινδυνότητα της κατάστασης . Επομένως, ένας βασικός λόγος, θεμελιωμένος στην νευροβιολογία, για τον οποίον οι ασθενείς δεν ζητούν βοήθεια είναι γιατί βιώνουν και βλέπουν το σώμα τους είτε ως παχύ είτε ως κανονικό. Άρα όπως καταλαβαίνετε δεν τίθεται θέμα επιλογής αλλά νευροβιολογίας.
ΕΡ. Ευθύνεται η ελληνική οικογένεια; Υπάρχουν κάποιες ελλείψεις στους κόλπους της και γι’ αυτό κάποια παιδιά νοσούν ενώ άλλα όχι;
Οι έρευνες αποδεικνύουν ότι η οικογένεια δεν ευθύνεται για την εκδήλωση της διαταραχής, αλλά αντιθέτως μπορεί να αποτελέσει βασικό σύμμαχο στη θεραπευτική διαδικασία. Όλα τα οικογενειακά συστήματα παγκοσμίως έχουν δυσκολίες αλλά φυσικά υπάρχουν δομικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά που παίζουν ρόλο στα δυναμικά μιας οικογένειας. Η ευαλωτότητα ενός ατόμου είναι ταυτόχρονα γονιδιακά προσδιοριζόμενη , αλλά και κοινωνικά διαμορφούμενη.
Στο κέντρο μας εφαρμόζουμε το συνεργατικό μοντέλο θεραπείας, ενσωματώνοντας ενεργά την οικογένεια στη θεραπεία του ασθενούς, σύμφωνα με τις αρχές του πρωτοκόλλου TBT-S και της μεθόδου Maudsley αποσκοπώντας στη ενδυνάμωση και εκπαίδευση της οικογένειας. Είναι σημαντικό οι οικογένειες να εντοπίζουν και να αποφεύγουν τις παγίδες που θέτει η νόσος, τόσο στον ίδιο τον ασθενή όσο και στο οικογενειακό σύστημα, καθώς και να τροποποιούν συμπεριφορές που ενδέχεται, άθελά τους, να συντηρούν ή να ενισχύουν τη διαταραχή.
Πιστεύουμε ακράδαντα ότι η οικογένεια αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο στην πορεία προς την ανάρρωση, προσφέροντας στήριξη, ασφάλεια και συνέπεια στη θεραπευτική διαδικασία.
ΕΡ. Πώς μπορούμε να μιλήσουμε στα παιδιά για τα challenges, όπως το skinnytok που βάζουν τη ζωή τους σε κίνδυνο και ποιος τύπος παιδιού είναι πιο ευάλωτος σε αυτές τις επιρροές;
Όταν μιλάμε με νέους ανθρώπους για την εικόνα του σώματος και την επιρροή των κοινωνικών μέσων, είναι σημαντικό να δείχνουμε σεβασμό και να αποφεύγουμε την κριτική. Μια προσέγγιση όπως: «Παρατήρησα ότι πολλά βίντεο προωθούν μια εικόνα που μπορεί να μην είναι ρεαλιστική ή υγιής. Πώς σου φαίνεται αυτό;» μπορεί να ανοίξει έναν διάλογο χωρίς να προκαλέσει αμυντικότητα.
Είναι σημαντικό να παρέχουμε έγκυρη ενημέρωση, βασισμένη σε τεκμηριωμένα στοιχεία, σχετικά με τους κινδύνους που μπορεί να σχετίζονται με την υπερβολική ενασχόληση με την εμφάνιση ή την υιοθέτηση ακραίων διατροφικών συνηθειών. Αυτές μπορεί να περιλαμβάνουν σοβαρές επιπτώσεις, όπως καρδιακά προβλήματα, υπογλυκαιμία, ακόμα και οστεοπόρωση.
Παράλληλα, χρειάζεται να ενισχύουμε την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης. Η εκπαίδευση σχετικά με τα φίλτρα, την επεξεργασία εικόνων και την προώθηση μη ρεαλιστικών «ιδανικών» σωμάτων μπορεί να βοηθήσει τους νέους να κατανοήσουν πως αυτό που βλέπουν στα μέσα δεν είναι πάντα αληθινό.
Τέλος, είναι ιδιαίτερα χρήσιμο να ενισχύουμε τη θετική εικόνα σώματος, προβάλλοντας παραδείγματα από διαφορετικούς τύπους σώματος που είναι υγιή και λειτουργικά. Το υγιές σώμα δεν έχει μία συγκεκριμένη μορφή ή μέγεθος — και το να το αναγνωρίζουμε αυτό είναι ένα σημαντικό βήμα προς την αποδοχή και την ψυχική ευεξία.
Παιδιά με ορισμένα ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά όπως τη τελειομανία, τις υψηλες ακαδημαϊκές και αθλητικές επιδόσεις, το άγχος , η προσκόλληση στη ρουτίνα και ομοιότητα , η παρόρμηση σε συνδυασμό με ψυχοκοινωνικές εμπειρίες είναι πιο ευάλωτα στις εξωτερικές επιρροές και πιέσεις του περιβάλλοντός τους. Ειδικότερα, αυξημένο κίνδυνο παρουσιάζουν όσα παιδιά έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση ή φέρουν ιστορικό τραύματος, καθώς αυτά τα στοιχεία υπονομεύουν τη θετική εικόνα εαυτού και την ικανότητα θέσπισης υγιών ορίων. Παρομοίως, παιδιά με τάσεις τελειομανίας, αυξημένο άγχος, καταθλιπτικά συμπτώματα ή συναισθηματική αστάθεια δυσκολεύονται να διαχειριστούν τις εσωτερικές τους συγκρούσεις και είναι πιο πιθανό να αναζητήσουν εξωτερική επιβεβαίωση για να ρυθμίσουν τη διάθεσή τους. Εξίσου ευάλωτα είναι τα παιδιά που δεν αισθάνονται αποδεκτά ή ασφαλή στο σχολικό ή οικογενειακό τους περιβάλλον, καθώς η έλλειψη συναισθηματικής στήριξης τα καθιστά πιο επιρρεπή στην αναζήτηση αποδοχής από εξωτερικές πηγές, συχνά με κάθε κόστος. Τέλος, η υπερβολική ενασχόληση με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και η σύνδεση της προσωπικής αξίας με τα “likes” και τις διαδικτυακές αντιδράσεις ενισχύει περαιτέρω την εξάρτηση από την εξωτερική επιβεβαίωση και μειώνει την ανθεκτικότητα απέναντι στην πίεση. Όλα τα παραπάνω στοιχεία, είτε ως ατομικά χαρακτηριστικά είτε ως απόρροια εμπειριών, αυξάνουν τη συνολική ψυχολογική ευαλωτότητα των παιδιών.
ΕΡ. Γιατί τα κορίτσια είναι πιο επιρρεπή από τα αγόρια;
Οι έρευνες αποδεικνύουν ότι το ποσοστό δυσαρέσκειας για το σώμα αυξάνεται με ταχύτατους ρυθμούς κατά την πρώτη φάση της εφηβείας ιδιαίτερα στα κορίτσια επειδή το media πρότυπο της λεπτότητας και η κοινωνική σύγκριση της εμφάνισης ενδοβάλλεται καθώς αναβαθμίζεται ως βασική αξία και στόχος αυτοπραγμάτωσης. Όπως καταλαβαίνετε η ιδέα της οικογένειας και της επαγγελματικής επιτυχίας συναγωνίζονται αντάξια, εκείνην που πρεσβεύει την απόκτηση του τέλειου και ιδανικού σώματος. Και δεν είναι καθόλου τυχαίο, που το 95% των κοριτσιών νιώθουν ακριβώς έτσι, ότι δηλαδή δεν θα αξίζουν τίποτα αν δεν καταφέρουν να χτίσουν το ιδανικό και τέλειο σώμα με βάση τα πρότυπα.
Από την άλλη τα κορίτσια έχουν μεγαλύτερη ορμονική ευαλωτότητα λόγω των οιστρογόνων και με την έναρξη της εμμήνου ρύσης οι σωματικές αλλαγές είναι πιο δραστικές από οτι στα αγόρια.
ΕΡ. Και τέλος, πώς μπορούμε να ενδυναμώσουμε ένα παιδί;
Η ενίσχυση της υγιούς αυτοεικόνας και της αυτοεκτίμησης των παιδιών απαιτεί μια πολυδιάστατη προσέγγιση που δεν βασίζεται στην εξωτερική εμφάνιση, αλλά σε ουσιαστικές αξίες, δεξιότητες και στη προσπάθεια που καταβάλλουν. Είναι σημαντικό να καλλιεργείται ένα κλίμα αποδοχής και εμπιστοσύνης, στο οποίο το παιδί αισθάνεται ότι μπορεί να εκφράζεται ελεύθερα, χωρίς φόβο ή ντροπή, γνωρίζοντας πως δεν θα αντιμετωπίσει κριτική αλλά κατανόηση. Παράλληλα, η ανάπτυξη της συναισθηματικής νοημοσύνης αποτελεί βασικό πυλώνα: τα παιδιά χρειάζεται να μαθαίνουν να αναγνωρίζουν, να κατανοούν και να εκφράζουν τα συναισθήματά τους με τρόπο ασφαλή και λειτουργικό.
Η ανάδειξη της ποικιλομορφίας, τόσο στα σώματα όσο και στα πρότυπα ομορφιάς και επιτυχίας, συμβάλλει καθοριστικά στην αποδόμηση στερεοτύπων και στην ενίσχυση της αποδοχής του εαυτού και των άλλων. Τέλος, ο ρόλος των γονιών είναι καθοριστικός: μέσα από το δικό τους παράδειγμα δηλ.το τρόπο που επικοινωνούν τα θέματα που αφορούν το σώμα και το φαγητό, τόσο το δικό τους όσο και των άλλων μπορούν να προσφέρουν σταθερά μηνύματα σεβασμού, ισορροπίας και θετικής στάσης απέναντι στη διαφορετικότητα και την αυτοφροντίδα.
