Διπλασιασμός των ποσοστών εκφοβισμού στον φυσικό και διαδικτυακό κόσμο στο 50% του εφηβικού πληθυσμού!
Η επιθετική συμπεριφορά των εφήβων αποτελεί την «κορυφή ενός παγόβουνου» ως πολυπαραγοντικό αποτέλεσμα.
Τα περιστατικά βίαιης συμπεριφοράς μεταξύ παιδιών και εφήβων που απασχολούν την επικαιρότητα το τελευταίο διάστημα εγείρουν σημαντικές ανησυχίες και απαιτούν άμεσες και αποτελεσματικές στρατηγικές παρέμβασης για τον περιορισμό του φαινομένου.
Που οφείλεται η ανεξέλεγκτη πλέον βίαιη συμπεριφορά των εφήβων μας, ποιες κοινωνικές συνθήκες πυροδοτούν την έξαρση του φαινομένου, ποιον βαραίνει η ευθύνη για το φαινόμενο αυτό, ποιος είναι ο ρόλος της οικογένειας, του σχολείου, των social media;
Απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά δίνει η κ. Άρτεμις Κ. Τσίτσικα, Αναπλ. Καθηγήτρια Παιδιατρικής-Εφηβικής Ιατρικής, Ε.Κ.Π.Α., Επιστ. Υπεύθυνος Μονάδας Εφηβικής Υγείας (Μ.Ε.Υ.) Β΄ Παιδιατρική Ε.Κ.Π.Α.- Νοσοκομείο Παίδων “Π. & Α. Κυριακού” και Πρόεδροςτης Ελληνικής Εταιρείας Εφηβικής Ιατρικής (ΕΕΕΙ)/UNESCO). Η κ.Τσίτσικα μιλά στοDailyPharmaNews για το πολύπλευρο φαινόμενο της εφηβικής βίας, εξηγεί τις αιτίες που το τροφοδοτούν και δίνει χρήσιμες συμβουλές στους γονείς.
«Οι νέοι μπορεί να εκφραστούν βίαια στο φυσικό ή ψηφιακό κόσμο και υπάρχει σημαντική αυξητική τάση στη χώρα μας, γεγονός που πιθανώς να σχετίζεται με την κοινωνική/οικονομική κρίση των τελευταίων ετών και τις αρνητικές επιπτώσεις της στην οικογενειακή λειτουργικότητα, καθώς και με την υπερέκθεση σε ερεθίσματα ρητορικής μίσους στο διαδίκτυο και το σχετικό έλλειμμα εκπαίδευσης στο σχολείο.
Τα στοιχεία αυξημένων ποσοστών βίαιης συμπεριφοράς προκύπτουν από την έρευνα «Τι συμβαίνει στην εφηβεία» του ΠΜΣ «Στρατηγικές Αναπτυξιακής και Εφηβικής Υγείας» της Ιατρικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (Ε.Κ.Π.Α.), τα οποία παρουσιάστηκαν στο 22ο Συνέδριο της Διεθνούς Οργάνωσης για την Υγεία των Εφήβων, όπου έδειξαν διπλασιασμό των ποσοστών εκφοβισμού στον φυσικό και διαδικτυακό κόσμο, έως και σε 50% του εφηβικού πληθυσμού!
Είναι γεγονός ότι τα παιδιά και οι έφηβοι δέχονται ποικιλία ερεθισμάτων μέσω της ειδησεογραφίας, των ηλεκτρονικών παιχνιδιών, των κοινωνικών δικτύων και του influencing, τα οποία συχνά δεν είναι κατάλληλα για την ηλικία τους και λόγω επαναληψιμότητας απενοχοποιούνται. Βίαιες συμπεριφορές, λεκτικές επιθέσεις, σεξουαλικές παρεκτροπές και σοκαριστικά γεγονότα αρχικά προκαλούν μεγάλη έκπληξη και τραύμα.
Ωστόσο, σταδιακά μπορεί να προκύψει εξοικείωση με τη βία και οι εικόνες αυτές δεν προκαλούν πια εντύπωση. Ως αποτέλεσμα είναι η έκφραση των παιδιών που εκτίθενται σε βία με ανάλογο τρόπο – καλλιεργείται μια «κουλτούρα» βίαιων αντιδράσεων χωρίς επιπτώσεις και αρνητικό πρόσημο, ιδιαίτερα εάν υπάρχει σημαντικό γονεϊκό/κηδεμονικό έλλειμμα. Οι φορητές συσκευές που χρησιμοποιούν τα παιδιά προσφέρουν νέες ελευθερίες, αλλά και κανάλια επικινδυνότητας σχετικά με την έκθεση σε βία.
Το αναπτυξιακό υπόβαθρο της εφηβικής ηλικίας χαρακτηρίζει την συμπεριφορά της ηλικιακής αυτής περιόδου. Συγκεκριμένα η περιοχή του εγκεφάλου που σχετίζεται με την κριτική σκέψη, τη λογική και την λήψη αποφάσεων δεν έχει ακόμη πλήρως αναπτυχθεί, ενώ το κέντρο της παρόρμησης, του συναισθήματος και της αυθόρμητης συμπεριφοράς είναι σε πλήρη ανάπτυξη.
Συνεπώς, λόγω της ανωτέρω ιδιαίτερης συνθήκης, αλλά και της διαφορετικής ανταπόκρισης των συστημάτων ανταμοιβής που κατά την φάση αυτή απαιτούν έντονες και βραχυπρόθεσμες αμοιβές για να προκύψει ευφορία, οι νέοι μπορεί να εκφράζονται ακραία, να ρισκάρουν ή να δρουν χωρίς να σκέφτονται.
Επίσης, λόγω της ανάγκης τους να αυτονομηθούν και να είναι αποδεκτοί από την ομάδα των συνομηλίκων, θέλουν να εντυπωσιάσουν ή/και να μιμηθούν συμπεριφορές χωρίς να σκέφτονται τις συνέπειες. Αν και νοητικά είναι απόλυτα επαρκείς (η νοημοσύνη τους είναι ανάλογη ή και υψηλότερη ορισμένων ενηλίκων), οι πράξεις τους μπορεί να ενέχουν βία και να εκθέτουν τους ίδιους ή άλλους σε κίνδυνο.
Πώς εκφράζεται η επιθετικότητα
Η επιθετικότητα στο φυσικό κόσμο εκφράζεται με σωματική βία, λεκτική επίθεση, ψυχολογική βία, διάδοση ψεμάτων ή φημών, ρητορική μίσους ή απομόνωση/περιθωριοποίηση. Στην ψηφιακή ζωή η βία αφορά τον εκφοβισμό, τη χρήση προσωπικών δεδομένων και φωτογραφιών χωρίς άδεια και την αποπλάνηση με στόχο την εκμετάλλευση με διάφορους τρόπους (σεξουαλική παρενόχληση/επίθεση). Τα αγόρια συνήθως εμπλέκονται σε πιο άμεσες μορφές βίας, όπως η σωματική και λεκτική βία, ενώ τα κορίτσια χρησιμοποιούν τον αποκλεισμό από την παρέα, τον στιγματισμό και τη συκοφαντία.
Οι ρόλοι του δράστη και του αποδέκτη της βίας συχνά εναλλάσσονται, αποτελώντας τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Τονίζεται η ανάγκη και των δύο εμπλεκομένων μερών για υποστήριξη, βοήθεια και κατεύθυνση. Λόγω της ευαλωτότητας και της αποδεδειγμένης ψυχοκοινωνικής δυσλειτουργίας του δράστη, οι όροι «θύτης» ή «θύμα» δεν χρησιμοποιούνται στο παρόν κείμενο. Σημαντικό είναι να δοθεί έμφαση στον ρόλο του παρατηρητή, ο οποίος παίζει τον ρόλο του στην απομόνωση της αρνητικής συμπεριφοράς και την υποστήριξη της θετικής, δίνοντας ενέργεια στον εκφοβιζόμενο σχετικά με την διαχείριση της κατάστασης.
Τα άτομα που εμπλέκονται σε ακραίες μορφές εκφοβισμού είναι ευάλωτα σε πιέσεις μιμητισμού και συχνά χαρακτηρίζονται από :
• χαμηλή αυτοεκτίμηση,
• ανασφάλεια,
• τραυματικά βιώματα (π.χ. κακοποιητική συμπεριφορά, παραμέληση ή ενδοοικογενειακή βία),
• δυσκολία αποδοχής απόρριψης
Η επιθετική συμπεριφορά αποτελεί την «κορυφή ενός παγόβουνου» ως πολυπαραγοντικό αποτέλεσμα. Εξαρτάται από την κληρονομική προδιάθεση σε ευαλωτότητα, τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και το περιβάλλον (οικογενειακό, ευρύτερο κοινωνικό και πολιτισμικό), καθώς και από δεδομένα σχετικά με οικονομικές ή άλλες κρίσεις που προκαλούν περιβαλλοντική αστάθεια. Το πόσο και πώς κάθε παράγοντας από τους προαναφερόμενους συμβάλλει στην διαμόρφωση συνθηκών έκφραση βίας εξατομικεύεται για κάθε έναν από εμάς, δημιουργώντας μοναδικότητα μίγματος.
Οποιαδήποτε διαφορετικότητα (π.χ. σε εμφάνιση, εθνικότητα, σεξουαλικό προσανατολισμό) μπορεί να προκαλέσει συμπεριφορές επίθεσης ή απομόνωσης/περιθωριοποίησης.
Τα σημάδια που υποδεικνύουν εκφοβισμό ή βία
Δέκα (10) σημεία που χρήζουν αξιολόγησης και μπορεί να σημαίνουν εμπλοκή σε συνθήκη βίας είναι :
• Ανεξήγητες μελανιές ή σημάδια στο σώμα του παιδιού, τα οποία προσπαθεί να καλύψει ή αποφεύγει να μιλήσει γι’ αυτά. Επιστρέφει με κατεστραμμένα αντικείμενα (ρούχα, τσάντα κ.α.) ή χωρίς χρήματα.
• Μεταβολές στη συμπεριφορά (π.χ. εκδήλωση επιθετικότητας στο σπίτι – άσχημα λόγια, ανυπακοή, εκνευρισμός) ή εκφοβισμός μελών της οικογένειας.
• Σταδιακή απόσυρση από τον κοινωνικό περίγυρο. Πολλές ώρες μοναχικότητας και καμία αναζήτηση φίλων ή ρομαντικών σχέσεων, όπως συνέβαινε στο άμεσο παρελθόν.
• Μειωμένη προθυμία για να μιλήσει για την ημέρα του και αμυντική στάση όταν ερωτάται γι αυτό.
• Αποφεύγει το σχολείο. Τα πρωϊνά βρίσκει δικαιολογίες για να μην πάει στο μάθημα ενώ συχνά παρατηρείται και αιφνίδια πτώση των επιδόσεων του.
• Σωματικά συμπτώματα (π.χ. πονοκέφαλος), επιδείνωση της σωματικής υγείας ή/και δυσχέρειες στην έκφραση του λόγου π.χ. τραύλισμα.
Άλλα σημεία που εάν παρατηρηθούν μπορεί να σημαίνουν εμπλοκή σε συνθήκη εκφοβισμού είναι: η έλλειψη ενέργειας, τα προβλήματα στον ύπνο (αϋπνίες, εφιάλτες), αλλαγές στις διατροφικές συνήθειες, αλλά και η μη ενασχόληση με την προσωπική υγιεινή/φροντίδα εαυτού (π.χ. αναβάλλει το μπάνιο, δεν προσέχει την εμφάνιση του).
Σε περίπτωση διαδικτυακού εκφοβισμού, εκτός από τις παραπάνω εκδηλώσεις, μπορεί να παρατηρηθούν: διακοπή χρήσης ηλεκτρονικού υπολογιστή, νευρικότητα ή αναστάτωση όταν εμφανίζεται στην οθόνη μήνυμα από Instant Messaging, ηλεκτρονικό ταχυδρομείο (email) ή γραπτό μήνυμα (SMS) στο κινητό, άρνηση ή δυσκολία στη σχολική φοίτηση ή την έξοδο εκτός σπιτιού, θυμός ή θλίψη μετά από σύνδεση στο διαδίκτυο, αποφυγή συζητήσεων γύρω από το τι κάνει ενώ περιηγείται στο διαδίκτυο.
Το παιδί που εκφοβίζει τείνει συχνά να είναι επιθετικό και στο οικογενειακό και σχολικό περιβάλλον. Πιθανόν να εμπλέκεται σε βανδαλισμούς στο σχολείο και να αναπτύξει συμπεριφορές υψηλού κινδύνου (πχ. κάπνισμα,, αλκοόλ).
Τα παιδιά παρατηρητές εκδηλώνουν και αυτά άγχος, μπορεί να απουσιάζουν συχνά από το σχολείο και να είναι μελαγχολικά.
Πώς επιτυγχάνεται η πρόληψη
Η πρώιμη ανίχνευση της δυσλειτουργικής κατάστασης από κηδεμόνες, εκπαιδευτικούς ή/και φίλους-συνομηλίκους οδηγεί σε πρώιμη παρέμβαση και βέλτιστα αποτελέσματα.
Σχετικά με την πρόληψη, βασική είναι η παιδεία γύρω από θέματα όπως τα δικαιώματα του ατόμου, ο σεβασμός της διαφορετικότητας, οι ηθικές αξίες και η διαχείριση δυσκολιών, καθώς και η ενημέρωση σχετικά με τηλεφωνικές γραμμές υποστήριξης και δομές που μπορούν να προσφέρουν σε κλινικό επίπεδο.
Ο ρόλος του σχολείου είναι πολύ σημαντικός και ενθαρρύνεται η συνεχιζόμενη εκπαίδευση των εκπαιδευτικών (train the trainer) σε προγράμματα κοινωνικής συναισθηματικής ενδυνάμωσης και δεξιοτήτων ζωής, καθώς και η σύνδεση της κοινότητας του σχολείου με δομές ολιστικής προσέγγισης της υγείας.
Οι παρεμβάσεις σχετικά με τα ζητήματα που αντιμετωπίζουν οι εμπλεκόμενοι σε επεισόδια βίας, είναι εξαιρετικά σημαντικές και στοχεύουν στον περιορισμό των επιπτώσεων – βραχυπρόθεσμων και μακροπρόθεσμων. Κρίνονται πάντα σκόπιμες οι ατομικές θεραπείες, αλλά και η οικογενειακή συμβουλευτική και καθοδήγηση. Η παιδεία σε θέματα διαχείρισης δυσκολιών, ενίσχυσης αυτοεκτίμησης, καλλιέργειας σχέσεων και ρεαλιστικών προσδοκιών από αυτές μπορούν να πλαισιώσουν κάθε προσπάθεια.
Δύο συχνές ερωτήσεις από τους γονείς
• «Τι πρέπει να κάνουμε για να αναπτύξουμε μια υγιή σχέση με τα παιδιά ;»
Μόνο επανεκπαιδεύοντας τον εαυτό μας μπορούμε να διαπαιδαγωγήσουμε» αναφέρει η κορυφαία ψυχαναλύτρια Martha Harris, τονίζοντας την ανάγκη να επαναξιολογούμε στάσεις και να μην επαναπαυόμαστε, ώστε να γινόμαστε καλύτεροι-η καλύτερη εκδοχή μας – για τους νέους. Το μοντέλο που τους παρέχουμε, και κυρίως ο σεβασμός στην ανθρώπινη αξία και η προσφορά σε όσους έχουν ανάγκη αποτελούν φωτεινό πόλο. Κυρίως χρειάζεται να είμαστε παρόντες, να είμαστε καλοί ακροατές και ενεργοί στη ζωή τους, να αλληλεπιδρούμε, να επικοινωνούμε και να αποτελέσουμε το εφαλτήριό τους για έναν καλύτερο κόσμο.
• «Επουλώνονται οι πληγές στα παιδιά;»
Για κάποιο χρονικό διάστημα, ανάλογα με το μέγεθος και το βάθος της πληγής, μπορεί να είναι δύσκολη η εμπιστοσύνη στους άλλους και το όποιο κοινωνικό άνοιγμα. Είναι σημαντικό να βρισκόμαστε κοντά στον “πυρήνα” μας – να υποστηρίζουμε αυτό που πραγματικά είμαστε, ανεξάρτητα από το τι συμβαίνει στο περιβάλλον μας. Οποιαδήποτε παρενόχληση είναι μια επίπονη και τραυματική εμπειρία με σοβαρές επιπτώσεις στην ψυχοσυναισθηματική/ή και σωματική υγεία του ατόμου που τη βιώνει. Η ανθρώπινη ανθεκτικότητα όμως μας επιτρέπει να ανακάμπτουμε και να γινόμαστε πιο δυνατοί. Εάν εντοπίσουμε και φροντίσουμε τις πληγές μας με υπομονή και προσοχή, μπορεί τα σημάδια να φύγουν. Ακόμα κι αν μείνουν όμως, δε θα είναι επώδυνα πλέον.
Τι μπορούν – και πρέπει – να κάνουν οι γονείς
• Ακούστε το παιδί προσεκτικά και μη-επικριτικά, χωρίς βιασύνη, και προσπαθώντας να μην αντιδράσετε βιαστικά, με στόχο την καλύτερη επίγνωση του περιστατικού και των συνθηκών που συνδέονται με αυτό (συσκευή, δράστες, χρόνος, επανάληψη)
• Προσφέρετε υποστήριξη στο παιδί χωρίς όρους και δημιουργείστε περιβάλλον ασφάλειας
• Μην διακόπτετε την πρόσβασή του στο διαδίκτυο (internet) ή/και στο κινητό
• Επικοινωνήστε με καθηγητές και το σύλλογο γονέων και κηδεμόνων, ώστε να μάθετε εάν και άλλα παιδιά υπήρξαν θύματα, οπότε να αυξήσετε την ευαισθητοποίηση. Εάν το παιδί σας υπήρξε αποδέκτης προσωπικών απειλητικών, υποτιμητικών ή προσβλητικών σχολίων ή έχει γίνει στόχος πίεσης με σκοπό την εκμετάλλευση από τρίτους, επικοινωνήστε και κάνετε αναφορά στη Δίωξη Ηλεκτρονικού Εγκλήματος
• Εμπλέξτε το παιδί στην αναφορά και την όλη διαδικασία επίλυσης του προβλήματος, στο βαθμό που αρμόζει για την ηλικία του. Πολλοί γονείς θέλοντας να προστατεύσουν το παιδί τους δεν το εμπλέκουν και του στερούν μια ευκαιρία να εκπαιδευτεί στην επίλυση προβλημάτων και να ενδυναμωθεί
• Εάν αντιληφθείτε την ύπαρξη ιστοσελίδων με προσβλητικό για εσάς ή τα παιδιά σας περιεχόμενο (π.χ κοινωνικά ρατσιστικό, εικόνες παιδικής κακοποίησης ή εκμετάλλευσης) ή ανάρμοστο περιεχόμενο για το οποίο δεν υπάρχει προειδοποίηση (π.χ σεξουαλικό περιεχόμενο σε ιστότοπο που δεν φέρεται ως χώρος ενηλίκων) κάνετε την ανάλογη αναφορά/καταγγελία ».
