Γράφει ο Δρ. Σάββας Ν. Σαλπιστής M.Sc., Ph.D. Κλινικός Ψυχολόγος – Διπλωματούχος Ψυχοθεραπευτής Βασιλικού Ιατροχειρουργικού Ινστιτούτου Karolinska Στοκχόλμης www.i-psyxologos.gr
Όλοι σχεδόν οι άνθρωποι σκέφτονται κάποια στιγμή της ζωής τους την αυτοκτονία. Για τους περισσότερους, αυτό δεν είναι παρά μόνο μια φευγαλέα σκέψη και τίποτα περισσότερο. Κάποιοι, όμως, υποφέρουν από επανερχόμενες και ιδιαίτερα βασανιστικές αυτοκτονικές σκέψεις. Όταν κάποιος φθάσει σε σημείο να σκέφτεται -άσχετα αν τελικά το πράξει ή όχι- να βάλει τέλος στη ζωή του, αυτό σημαίνει πως τη βιώνει ως δυσβάσταχτη. Τα αισθήματα μοναξιάς, απελπισίας και ανημποριάς είναι τόσο επώδυνα και μη διαχειρίσιμα που η απαλλαγή από αυτά, με οποιονδήποτε τρόπο, φαντάζει πραγματικά ως αληθινή λύτρωση.
Τα περισσότερα άτομα που κάνουν απόπειρα αυτοκτονίας το έχουν πει προηγουμένως με κάποιον τρόπο σε κάποιο άτομο του άμεσου, συνήθως, περιβάλλοντός τους. Αυτό σημαίνει, λοιπόν, πως όταν κάποιος εκφράζεται με τρόπο που να υπονοεί ή να λέει άμεσα πως σκέφτεται την αυτοκτονία ως ενδεχόμενο ή «λύση» της αδιέξοδης κατάστασής του, θα πρέπει ΠΑΝΤΑ να το λαμβάνουμε πολύ σοβαρά υπόψη καθώς, στην καλύτερη περίπτωση, πρόκειται για μια κραυγή βοήθειας.
Η απόσταση μεταξύ σκέψεων, σχεδίων και πράξεων είναι διαφορετική από άτομο σε άτομο και σε διαφορετικές στιγμές της ζωής τους. Αυτό σημαίνει πως για κάποιους η απόσταση αυτή μπορεί να είναι πολύ μικρή μια δεδομένη στιγμή και, για το λόγο αυτό, η κινητοποίησή μας θα πρέπει να είναι όσο το δυνατόν πιο άμεση, ψύχραιμη και συγκροτημένη.
Ευτυχώς, οι περισσότεροι φαίνεται πως διστάζουν μέχρι και την τελευταία στιγμή και είναι, συνήθως, δεκτικοί σε κάθε ειλικρινή προσπάθεια βοήθειας. Αρκετές φορές, δεν είναι τίποτα περισσότερο από την παρουσία κάποιου που να αντέχει τον ψυχικό τους πόνο, που ακούει προσεκτικά και με ενδιαφέρον, χωρίς να κρίνει ή να συμβουλεύει, πριν τουλάχιστον ακούσει και καταλάβει πραγματικά αυτόν που έχει απέναντί του.
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, κάθε χρόνο βάζουν τέλος στη ζωή τους περίπου ένα εκατομμύριο άτομα, ενώ δέκα φορές περισσότεροι είναι αυτοί που κάνουν μία τουλάχιστον απόπειρα αυτοκτονίας κατά το ίδιο χρονικό διάστημα. Γενικώς, για κάθε ολοκληρωμένη αυτοκτονία υπολογίζεται πως υπάρχουν δέκα φορές περισσότερες απόπειρες αυτοκτονίας και εκατό φορές περισσότερα άτομα έχουν αυτοκτονικές σκέψεις.
Οι αιτίες των αυτοκτονικών σκέψεων/ιδεασμών
Η αυτοκτονική συμπεριφορά είναι το αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης μιας σειράς αιτιολογικών παραγόντων, όπως:
- Ψυχιατρικοί παράγοντες: η ύπαρξη σοβαρής κατάθλιψης, κάποιας άλλης σοβαρής ψυχικής διαταραχής (π.χ. σχιζοφρένεια, διαταραχή προσωπικότητας) ή αγχώδους διαταραχής καθώς και η χρήση διαφόρων ουσιών ή αλκοόλ. Η κατάθλιψη είναι μια αντιμετωπίσιμη ψυχική ασθένεια που μπορεί να πλήξει τον καθένα. Παρόλ΄αυτά, μόνο το 15% αυτών που έχουν κατάθλιψη διαγιγνώσκονται και τυγχάνουν θεραπευτικής αντιμετώπισης.
- Διάφορες κρίσεις ή σοβαρά γεγονότα ζωής: η συνηθέστερη αιτία είναι κάποιου είδους προσωπική κρίση όπου το άτομο διακατέχεται από ιδιαίτερα έντονα αισθήματα αποτυχίας, ανεπάρκειας και αναξιότητας. Επίσης, η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου ή της εργασίας, το τέλος μιας σχέσης, κάποια σοβαρή σωματική ασθένεια ή τα γηρατειά.
- Ψυχολογικοί παράγοντες: διάφορες διαπροσωπικές συγκρούσεις, μια συστηματικά προσβλητική συμπεριφορά προς το εν λόγω άτομο, βία ή εμπειρίες φυσικής κακοποίησης και σεξουαλικής εκμετάλλευσης στη διάρκεια της παιδικής ηλικίας καθώς και έντονα αισθήματα απελπισίας.
- Κοινωνικοί και περιβαλλοντικοί παράγοντες: η δυνατότητα πρόσβασης σε μέσα που μπορεί να προκαλέσουν το θάνατο (π.χ. όπλα, χάπια κ.ά.), κοινωνική απομόνωση και οικονομικές δυσκολίες ή ο αναγκαστικός ξεριζωμός κάποιου από την πατρίδα του εξαιτίας πολέμου ή άλλης απειλής μπορεί, επίσης, να οδηγήσουν σε αυτοκτονικές σκέψεις ή ακόμα και πράξεις.
- Πιθανοί βιολογικοί ή γενετικοί παράγοντες: όπως π.χ. οικογενειακό ιστορικό αυτοκτονικής συμπεριφοράς.
Οι αυτοκτονικές σκέψεις εξαφανίζονται, συνήθως, μετά από κάποιο χρονικό διάστημα. Μερικές φορές, όμως, παραμένουν για μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα ή επανέρχονται κατά περιόδους.
Πιθανές πρώιμες ενδείξεις ύπαρξης αυτοκτονικών σκέψεων
Ένα άτομο που σκέφτεται την αυτοκτονία επιθυμεί συχνά τη βοήθεια και, για το λόγο αυτό, επικοινωνεί με κάποιον τρόπο -άμεσα ή έμμεσα- τις σκέψεις ή τις προθέσεις του. Ορισμένες συνήθεις ενδείξεις, που είναι σημαντικό να γνωρίζουμε, είναι όταν το άτομο:
– Μιλά λίγο ή ακόμα και πολύ για αυτοκτονία
– Ακούει μουσική, διαβάζει βιβλία ή έχει στην κατοχή του εικόνες με θέμα το θάνατο
– Δεν συναντά φίλους, απομονώνεται από τα μέλη της οικογένειάς του
– Νιώθει αναξιότητα, απελπισία ή παραίτηση, που τα δείχνει με διάφορους τρόπους
– Χαρίζει σημαντικά προσωπικά του αντικείμενα
– Συχνές και μεγάλες συναισθηματικές διακυμάνσεις, ξαφνικές εκρήξεις οργής
– Δείχνει ξαφνικά πιο ήρεμο και καλοδιάθετο
– Ξαφνικά, επισκέπτεται ή τηλεφωνεί σε σημαντικά πρόσωπα της ζωής του
–Αυτοτραυματίζεται ποικιλοτρόπως, όπως π.χ. χαράζεται σε διάφορα σημεία του σώματος, καταναλώνει μεγάλες ποσότητες αλκοόλ, κάνει χρήση ουσιών κ.ά.
– Εκτίθεται σε επικίνδυνες καταστάσεις
– Προετοιμάζεται για το θάνατο, π.χ. καθαρίζοντας ξαφνικά το δωμάτιό του, επιστρέφοντας πράγματα που έχει δανεισθεί, γράφει τη διαθήκη του κ.ά.
– Γίνεται κάτοχος ή συλλέγει όπλα, χάπια ή άλλα μέσα που μπορεί να προκαλέσουν θανατηφόρα βλάβη
– Έχει κάνει προηγούμενη απόπειρα αυτοκτονίας
Τι μπορώ να κάνω για να βοηθήσω;
Τα περισσότερα άτομα που έχουν αυτοκτονικές σκέψεις περνούν κάποιου είδους κρίση. Η βοήθεια και η στήριξη της οικογένειας, των φίλων και των επαγγελματιών της ψυχικής υγείας αποτελούν συχνά ένα ιδιαίτερα σημαντικό μέρος της προσπάθειας αντιμετώπισης αυτής της κρίσης.
Για ένα άτομο με επανερχόμενες αυτοκτονικές σκέψεις είναι πάρα πολύ δύσκολο να δει κάποια αχτίδα φωτός στο τρομακτικό αδιέξοδο που βιώνει. Όπου και αν στραφεί, θεωρεί πως το μόνο που αντικρίζει είναι ένα βαθύ σκοτάδι. Τις στιγμές εκείνες, του είναι αδύνατον να σκεφθεί πως, για όλες σχεδόν τις καταστάσεις, υπάρχει κάποιου είδους λύση. Για το λόγο αυτό, είναι ιδιαίτερα σημαντικό να βρεθεί ένα χέρι βοήθειας που να του υπενθυμίσει πως υπάρχει κάποιος που ενδιαφέρεται και που βρίσκεται δίπλα του.
Ένα άτομο που σκέφτεται την αυτοκτονία νιώθει συχνά μόνο και απομονωμένο. Αυτό μπορεί να του δημιουργήσει μια αίσθηση ματαιότητας και πως κανείς δεν μπορεί να το βοηθήσει ή να καταλάβει τον τεράστιο ψυχικό του πόνο. Όταν κάποιος δεν μπορεί να βρει κάποιον τρόπο διαχείρισης αυτού του τεράστιου πόνου, τότε η αυτοκτονία φαντάζει ως η μόνη λύση.
Μερικές φορές, η απόφαση αυτή μπορεί να κάνει το εν λόγω άτομο να φαίνεται εξωτερικά πολύ ήρεμο. Η ηρεμία αυτή μπορεί να έχει πολλές αναγνώσεις και μία από αυτές μπορεί να είναι η σιωπηρή απόφαση πραγματοποίησης ενός αυτοκτονικού σχεδίου. Μια τέτοιου είδους αιφνίδια αλλαγή στη συμπεριφορά του ανθρώπου μας ή ένα ανεξήγητο αίσθημα ανησυχίας που μπορεί να καταλάβει τα άτομα του άμεσου περιβάλλοντός του θα πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψη και να διερευνηθούν επισταμένως.
- Θα πρέπει να κάνουμε κάτι άμεσα
Εάν αναγνωρίσουμε κάποιες ενδείξεις πιθανής ύπαρξης αυτοκτονικών σκέψεων ή προθέσεων σε ένα άτομο του άμεσου περιβάλλοντός μας, θα πρέπει να ξεκινήσουμε άμεσα ένα διάλογο μαζί του. Το ενδιαφέρον και η διαθεσιμότητά μας μπορούν από μόνα τους να είναι αρκετά ώστε να σωθεί μια ζωή. Σε καμία περίπτωση δεν θα πρέπει να θεωρήσουμε πως η κατάσταση θα βελτιωθεί από μόνη της χωρίς βοήθεια ή πως το άτομο θα ζητήσει βοήθεια από μόνο του όταν πραγματικά τη χρειασθεί.
- Θα πρέπει να έχουμε συνείδηση των αντιδράσεών μας
Οι πιο συνηθισμένες αντιδράσεις απέναντι σε καταστάσεις που δεν αντέχουμε συναισθηματικά είναι ο πανικός, η σημαντική υποβάθμιση της σημασίας τους ή ακόμα και η αγνόησή τους. Επίσης, μπορεί να θελήσουμε να βρούμε μια γρήγορη «λύση» που να κάνει τον άνθρωπό μας να νιώσει καλύτερα όσο το δυνατόν γρηγορότερα.
Εάν διαπιστώσουμε τέτοιου είδους αντιδράσεις στον εαυτό μας, θα πρέπει να ζητήσουμε τη βοήθεια κάποιου ατόμου που εμπιστευόμαστε και να μιλήσουμε μαζί του για το πώς νιώθουμε και το τι σκεφτόμαστε.
- Θα πρέπει να είμαστε διαθέσιμοι
Η αφιέρωση χρόνου στον άνθρωπο που βρίσκεται σε μια τέτοια κατάσταση είναι ιδιαίτερα σημαντική και δείχνει έγνοια και ειλικρινές ενδιαφέρον που τόσο ανάγκη έχει. Η διαθεσιμότητά μας, σε συνδυασμό με την ανθεκτικότητα, την υπομονή και τη διάθεσή μας να ακούσουμε όσα θα ήθελε να μοιραστεί μαζί μας, χωρίς επικρίσεις και χαρακτηρισμούς, διευκολύνει μια αμεσότερη και ειλικρινέστερη επικοινωνία.
- Θα πρέπει να μιλήσουμε ανοιχτά για το ενδεχόμενο της αυτοκτονίας
Ο μοναδικός τρόπος να διαπιστώσουμε εάν κάποιος σκέφτεται την αυτοκτονία ή προτίθεται να αυτοκτονήσει είναι να τον ρωτήσουμε ευθέως για αυτό, όσο δύσκολο και αν είναι. Θα πρέπει να του μιλήσουμε ανοιχτά για τους λόγους της ανησυχίας μας και να ακούσουμε προσεκτικά και χωρίς επικρίσεις τα όσα έχει να μας πει. Να ρωτήσουμε ευθέως όχι μόνο αν έχει πραγματικά πρόθεση να βάλει τέλος στη ζωή του αλλά και αν έχει κάνει συγκεκριμένα σχέδια για κάτι τέτοιο ή αν έχει ορίσει συγκεκριμένη μέρα και ώρα για το εγχείρημά του.
Ρωτώντας, έχουμε τη δυνατότητα να σχηματίσουμε καλύτερη εικόνα για το ενδεχόμενο ύπαρξης άμεσου κινδύνου ώστε να δράσουμε ανάλογα. Σε περίπτωση διαπίστωσης άμεσου κινδύνου, παροτρύνουμε το άτομο να επισκεφθεί κάποιον ειδικό και αναλαμβάνουμε να κλείσουμε ένα ραντεβού άμεσα.
Επίσης, ποτέ δεν ρωτάμε «γιατί», αφενός, γιατί δεν υπάρχει πάντα ένας ξεκάθαρος λόγος, αφετέρου, γιατί τέτοιου είδους ερωτήσεις μπορεί να εκληφθούν ως αμφισβήτηση, η δε λέξη «γιατί» ως έκφραση μιας λανθάνουσας κατηγορίας ή μομφής. Η όποια ερώτηση προς αυτή την κατεύθυνση θα πρέπει να τεθεί περίπου ως εξής: π.χ. «Θα πρέπει να έχεις πολύ σοβαρούς λόγους για να νιώθεις τόσο άσχημα και για να κάνεις τέτοιες σκέψεις. Θα ήθελες μήπως να μιλήσεις για αυτό;».
- Ποτέ δεν κρατάμε μυστικές τις προθέσεις κάποιου να αυτοκτονήσει
Σε καμία περίπτωση δεν δεχόμαστε να κρατήσουμε μυστικά τα σχέδια αυτοκτονίας κάποιου, ακόμα και αν υπάρχει πιθανότητα διάλυσης της σχέσης μας με το συγκεκριμένο άτομο. Η ζωή έχει πάντα προτεραιότητα. Είναι προτιμότερο να χάσουμε ένα φίλο που βρίσκεται εν ζωή παρά να βρεθούμε στη νεκρώσιμη ακολουθία του. Από την άλλη, η πιθανότητα αποκατάστασης της σχέσης αργότερα είναι μεγάλη όταν το άτομο συνειδητοποιήσει πως γινήκαμε η αφορμή να σωθεί η ζωή του.
- Παρηγορούμε και μεταδίδουμε ελπίδα
Ποτέ δεν θα πρέπει να μειώσουμε τη σοβαρότητα των προβλημάτων που επικαλείται το άτομο που κινδυνεύει. Το σημαντικό δεν είναι το τι πιστεύουμε εμείς αλλά το να μπορέσουμε να ανατρέψουμε μια αδιέξοδη και ιδιαίτερα επικίνδυνη κατάσταση.
Η οποιαδήποτε προσπάθεια να πεισθεί το άτομο που νιώθει άσχημα ψυχικά πως υπερβάλει και πως έχει κάθε λόγο να θέλει να ζήσει μπορεί να αυξήσει δραματικά τις ενοχές, το αίσθημα απελπισίας και την αίσθησή του πως κανείς δεν τον καταλαβαίνει. Αντ΄αυτού, θα πρέπει να εστιασθούμε στο ότι υπάρχει βοήθεια, αρκεί να το θελήσει, πως η κατάθλιψη μπορεί να αντιμετωπισθεί αποτελεσματικά στην πλειοψηφία των περιπτώσεων και πως το ίδιο ισχύει και για τις αυτοκτονικές σκέψεις. Με άλλα λόγια, είναι ιδιαίτερα σημαντικό να μπορέσουμε να εμπνεύσουμε ελπίδα για μια καλύτερη συνέχεια της ζωής.
Τέλος, όσο αφελές και αν φαίνεται, είναι σημαντικό να προσπαθήσουμε να αποσπάσουμε μια υπόσχεση από το άτομο με αυτοκτονικές σκέψεις πως δεν θα τις πραγματοποιήσει. Η αλήθεια είναι πως συχνά η υπόσχεση αυτή τηρείται, λειτουργώντας ως ενός είδους μαγική ασφαλιστική δικλείδα.
- Φροντίζουμε τον εαυτό μας
Είναι ψυχικά πολύ επώδυνο και επιβαρυντικό να έχουμε στον άμεσο περίγυρό μας κάποιο άτομο που να υποφέρει τόσο πολύ ψυχικά και, ιδιαίτερα, όταν σκέφτεται το θάνατο ως λύτρωση. Το άγχος και η κατάθλιψη εύκολα μεταδίδονται. Για το λόγο αυτό, εάν κάποιος νιώσει πως η κατάσταση τον ξεπερνά, θα πρέπει οπωσδήποτε να έχει και ο ίδιος πρόσβαση σε κάποιο άτομο της εμπιστοσύνης του που να μπορεί να μοιρασθεί μαζί του τους φόβους και τις ανησυχίες του ή, στην ανάγκη, να ζητήσει τη συνδρομή κάποιου ειδικού.
- Παραμένουμε διαθέσιμοι
Επειδή οι αυτοκτονικές σκέψεις ενός ατόμου δεν εξαφανίζονται πριν νιώσει πως έχει γίνει κάποιου είδους αλλαγή στη ζωή του, η αίσθησή του πως υπάρχουν δίπλα του άτομα που είναι ενεργητικά διαθέσιμα διευκολύνει σε μεγάλο βαθμό τη διαχείριση των αυτοκτονικών ιδεασμών.
Συμπερασματικά …
Παρόλο που καθημερινά υπάρχουν άτομα που βάζουν τέρμα στη ζωή τους και χιλιάδες άλλα που κάνουν αυτοκτονικές σκέψεις, σπάνια γίνεται κάποια δημόσια συζήτηση για αυτό το τόσο σημαντικό θέμα. Πριν από μερικές εβδομάδες, είδα μια νέα γυναίκα της οποίας και οι δύο γονείς έβαλαν τέρμα στη ζωή τους μέσα σε διάστημα δύο χρόνων. Κανείς από τον περίγυρό της δεν τόλμησε να μιλήσει για αυτό το τρομακτικό γεγονός μαζί της, και αυτό όχι από αδιαφορία αλλά από φόβο για τα έντονα συναισθήματα που καραδοκούσαν, αλλά και εξαιτίας της αβεβαιότητας και της άγνοιάς τους για το τι θα ήταν καλό να κάνουν ή να πουν.
Θα πρέπει σιγά-σιγά να προσπαθήσουμε να παραμερίσουμε το φόβο, τις ενοχές και τα ταμπού μας για διάφορα θέματα που αφορούν εκατομμύρια ανθρώπους και που μπορεί να προκύψουν ανά πάσα στιγμή στη ζωή του καθενός μας. Η αυτοκτονία είναι ένα από αυτά. Όσο αποφεύγουμε να τα αγγίξουμε είναι σαν να λέμε στον εαυτό μας, αλλά και στους άλλους, πως είναι επικίνδυνο να μιλάμε για κάποια θέματα, όσο σημαντικά και αν είναι. Μιλώντας, όμως, ανοικτά για την αυτοκτονία είναι στην ουσία σαν να μιλάμε για την ίδια τη ζωή.
