Γράφει ο Σπύρος Καλημέρης, Ψυχίατρος – Ψυχοθεραπευτής kalimeristherapist.com
Το στίγμα της ψυχικής νόσου έχει ηλικία αιώνων στη συλλογική συνείδηση της ανθρωπότητας. Ίσως και μόνο αυτό το γεγονός να είναι μια αιτία της διαχρονικής επίμονης παρουσίας του σε όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής συναναστροφής.
Ως στίγμα ορίζεται το σύνολο των απαξιωτικών και δυσφημιστικών χαρακτηρισμών που αποδίδονται σε ένα άτομο στερώντας του το δικαίωμα της κοινωνικής αποδοχής, ενώ παράλληλα το αναγκάζουν να προβαίνει συνεχώς σε συμπεριφορές απόκρυψης των αιτίων που προκαλούν αυτή την αντιμετώπιση.
Η Εθνική Ακαδημία Ιατρικής ορίζει τρεις κύριες μορφές στίγματος, καθεμία από τις οποίες μπορεί να έχει εκτεταμένες και επιβλαβείς επιπτώσεις :
Το ατομικό στίγμα εμφανίζεται όταν τα άτομα εσωτερικεύουν και αποδέχονται αρνητικά στερεότυπα. Κάνει το άτομο να νιώθει προβληματικό και «χαλασμένο» βιώνοντας οδυνηρά συναισθήματα ντροπής και φόβου.
Το δημόσιο στίγμα (το οποίο μερικές φορές αναφέρεται ως κοινωνικό στίγμα) είναι η αρνητική στάση της κοινωνίας προς μια συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων. Στην περίπτωση των συνθηκών συμπεριφοράς-υγείας, δημιουργεί ένα περιβάλλον στο οποίο όσοι έχουν τέτοιες καταστάσεις δυσφημίζονται, φοβούνται και απομονώνονται. Το στίγμα της ψυχικής νόσου είναι το κορυφαίο παράδειγμα, υπάρχουν όμως και άλλα που αφορούν ασθένειες του παρελθόντος π.χ. λέπρα, φυματίωση ή του παρόντος όπως π.χ. για άτομα με HIV, σκλήρυνση κατά πλάκας κ.α.
Το συστημικό στίγμα (συμπεριλαμβανομένου του στιγματισμού στο χώρο εργασίας) αναφέρεται σε διακρίσεις σε επίπεδο συστήματος—όπως πολιτιστικές νόρμες, θεσμικές πρακτικές και πολιτικές υγειονομικής περίθαλψης που δεν είναι ισοδύναμες με άλλες συνθήκες υγείας—που περιορίζει τους πόρους και τις ευκαιρίες και ως εκ τούτου βλάπτει την ευημερία.
Προέλευση ψυχικής διαταραχής και στίγμα
Η προέλευση της ψυχικής διαταραχής είναι σύνθετο ζήτημα που αφορά τη νευροβιολογία και το περιβάλλον.
Κατά μεγάλο ποσοστό στο νέο άτομο θα πυροδοτηθεί ψυχική διαταραχή εξαιτίας μεμονωμένων ή διαρκών ψυχοπιεστικών αλληλεπιδράσεων με την οικογένεια και τον ευρύτερο κοινωνικό περίγυρο. Το ίδιο ισχύει και για το ενήλικο άτομο αναλόγως και με την προσωπικότητα που έχει διαμορφώσει. Η άλλη συνιστώσα είναι η βιολογική-γενετική που έχει να κάνει σε ποικίλο ποσοστό ανάλογα με το είδος του προβλήματος. Είναι γνωστό πλέον ότι οι δύο αυτές συνιστώσες επιδρούν η μία στην άλλη αμφίδρομα και δεν είναι ανεξάρτητες.
Ο ίδιος ο ευρύτερος περίγυρος αργότερα θα είναι αυτός που θα χαρακτηρίσει «τρελό», αδύναμο, ανίκανο, άρρωστο, παράξενο, καθυστερημένο κ.α. στιγματίζοντας και περιθωριοποιώντας το άτομο αυτό. Ουσιαστικά αν υπάρχουν άτομα που κατορθώνουν να διέλθουν αλώβητα τις πιθανές βιολογικές ή περιβαλλοντικές πιέσεις που θα υποστούν μεγαλώνοντας, αυτά μάλλον συγκροτούν τη μειοψηφία και όχι το αντίθετο.
Το ίδιο συμπέρασμα προκύπτει πλέον και από τελευταίες μεγάλες έρευνες που επανατοποθετούν πολύ ψηλότερα τα ποσοστά των ανθρώπων που κάποια στιγμή στη ζωή τους θα εμφανίσουν οποιαδήποτε κλινικά διαγνώσιμη ψυχική διαταραχή μικρής είτε μεγάλης βαρύτητας. Με αντίστοιχο τρόπο μπορούμε να θεωρήσουμε την ύπαρξη μεμονωμένων ψυχολογικών δυσκολιών ως ένα γενικευμένο φαινόμενο που αφορά τους πάντες. Πρόκειται για την επιβεβαίωση μιας εμπειρικά διαμορφωμένης εκτίμησης που προϋπήρχε.
Η επανατοποθέτηση της ψυχικής διαταραχής σε αυτό το πλαίσιο υπογραμμίζει με τον πιο εμφατικό τρόπο ότι ο ψυχισμός και η φροντίδα του δεν μπορεί να αποτελεί μια ξεχωριστή απρόσιτη «ταμπού» παράμετρο που αφορά μια μικρή μειοψηφία «προβληματικών». Όπως το σώμα χρειάζεται την ιατρική του φροντίδα, έτσι και ο ψυχισμός χρήζει ισότιμης φροντίδας. Εξάλλου αν η ψυχή δεν είναι καλά, τότε δυνητικά επηρεάζεται και το σώμα. Αντίστοιχα σοβαρές σωματικές παθήσεις μπορεί να επιβαρύνουν την ψυχική μας υγεία. Αυτά αφορούν υπό συνθήκες τη συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων.
Η αλήθεια είναι και η σύγχρονη έρευνα έχει κάνει μεγάλα βήματα προόδου ώστε να αποδείξει, ότι η ψυχική ασθένεια έχει και βιολογική βάση και πιο συγκεκριμένα εκδηλώνονται σε κυτταρικό κυρίως λόγω νευροδιαβιβαστικών δυσλειτουργιών μεταξύ των νευρώνων του εγκεφάλου. Επομένως με το δεδομένο αυτό κάποιοι έχουν για παράδειγμα στεφανιαία νόσο, κάποιοι διαβήτη και κάποιοι άλλοι κατάθλιψη και η διαφορετική αντιμετώπιση των τελευταίων δε δικαιολογείται.
Ο ίδιος ο στιγματισμός από μόνος του επιδεινώνει ή και προκαλεί ψυχική διαταραχή. Η πλειοψηφία του κόσμου, είτε ως άτομα είτε ως σύνολο και παρά τις όποιες προόδους σε σχέση με το παρελθόν, δεν έχει επίγνωση του γεγονότος αυτού.
Άρα αποτελεί διαρκής ανάγκη η προσπάθεια ανάδειξης και αναστροφής του φαινομένου από την πλευρά των ειδικών ψυχικής υγείας, ατομικά και θεσμικά. Το τελευταίο σημαίνει ότι ίσως χρειάζεται μια ανανεωμένη ματιά στην προσβασιμότητα της ψυχιατρικής και ψυχολογίας ως επιστήμες σε διάφορους τομείς της κοινωνίας.
Γιατί υπάρχει το στίγμα: προκαταλήψεις & στερεότυπα
Ένα βασικό ερώτημα είναι γιατί υπάρχει το στίγμα. Ο κύριος λόγος είναι δυο απλές λέξεις με τεράστιο όμως βάρος η κάθε μία : Προκαταλήψεις και στερεότυπα. Τα στερεότυπα είναι αντιλήψεις που κανείς θεωρεί αυτονόητες και συχνές, χωρίς όμως να κάνει καμία κριτική επεξεργασία μέσα του με αποτέλεσμα αυτές να οδηγούν σε στάσεις. Οι προκαταλήψεις είναι οι γνωσιακές και συναισθηματικές αντιδράσεις που αναπτύσσονται όταν ένα άτομο ή μια ομάδα ενστερνίζεται τα αρνητικά στερεότυπα.
Ακούει ο καθένας κάτι και αβασάνιστα το αναπαράγει χωρίς να ξέρει εάν στέκει, χωρίς να τον ενδιαφέρει εάν στέκει και χωρίς να έχει συναίσθηση των συνεπειών του να μην ξέρει! Μεροληπτικές κρίσεις, υπεργενικευμένες απόψεις, αυθαίρετα συμπεράσματα, ετικετοποίηση, τρόπος σκέψης «άσπρο ή μαύρο». Αναμετάδοση αρνητικών απόψεων, συναισθημάτων, φημών, φόβων από γενιά σε γενιά. Η αναμετάδοση ακολουθεί ένα κοινωνικό μοντέλο μάθησης.
Ένα ποσοστό συνανθρώπων μας μάλιστα βρίσκεται ακόμη τόσο πίσω σε νοητική πρόοδο που διατηρεί την πεποίθηση ότι η ψυχική νόσος είναι τιμωρία από το Θεό. Άλλοι συνδέουν τη ψυχική νόσο με τη νοημοσύνη χαρακτηρίζοντας με ευκολία ως «βλάκες» κάποιους χρόνιους ψυχικά ασθενείς.
Ένα απλό παράδειγμα ώστε να καταδειχθούν τα ανωτέρω μπορεί να είναι το εξής. Γεγονός : «Σχιζοφρενής σκότωσε τη μάνα του και τον πατέρα του». Συμπέρασμα που υιοθετείται χωρίς πολλή σκέψη από την πλειοψηφία : «Όλοι οι σχιζοφρενείς είναι επικίνδυνοι».
Υψηλότερο ποσοστό σε στιγματιστικές συμπεριφορές παρουσιάζουν οι παλιότερες γενιές. Ο λόγος είναι ότι η συντριπτική πλειοψηφία των νέων σήμερα έχει αυξημένη πρόσβαση σε γιγάντιο όγκο πληροφοριών σχετικών με επιστημονικές ανακαλύψεις και επομένως έχει τη δυνατότητα που δεν είχαν οι παλιότεροι να αποκτά γνώση περί διαφόρων θεμάτων πριν διαμορφώσει απόψεις. Αυτό δεν είναι βέβαια κανόνας και στην Ελλάδα η θετική αυτή επίδραση της εξέλιξης φαίνεται να έχει σχετικά αργή εξάπλωση.
Φυσικά αυτό δε σημαίνει ότι και νεότεροι άνθρωποι δεν υιοθετούν συνειδητά ή μη στιγματιστικές συμπεριφορές. Εδώ είναι πιο διαδεδομένη η ειρωνική αντιμετώπιση, ο χαβαλές. Για παράδειγμα οι περισσότεροι από μας έχουμε γίνει μάρτυρες σε κουβέντες του στυλ «Τι κάνεις ρε φίλε ξέχασες τα χάπια σου σήμερα!» «Δεν πας σε κανά ψυχίατρο λέω γω;» Η υποτιμητική θεώρηση για το επάγγελμα του ψυχιάτρου όσο και τις ψυχιατρικές φαρμακευτικές αγωγές που υποδηλώνει το χιουμοράκι αυτό είναι φανερή, χωρίς να σημαίνει απαραίτητα ότι υπάρχει κακή πρόθεση.
Από την άλλη, υπάρχουν και κινήσεις προς τη σωστή κατεύθυνση.
Αφορμές για στιγματιστική συμπεριφορά μπορεί να είναι:
-Η παραμελημένη ή άλλοτε παράξενη/εκκεντρική εμφάνιση των ασθενών
-Τα ελλείμματα στις διαπροσωπικές τους σχέσεις,στις κοινωνικές τους δεξιότητες
-Ο ασυνήθιστος λόγος τους, η περίεργη/ακατανόητη/ανήσυχη συμπεριφορά τους
-Και μόνο η ΕΤΙΚΕΤΑ της ψυχικής νόσου
Οι πιο κοινοί μύθοι για την ψυχική νόσο και την ψυχιατρική
Υπάρχουν άφθονοι μύθοι για την ψυχική υγεία, την ψυχιατρική και τις ψυχικές διαταραχές γύρω μας αρκεί να τις παρατηρήσουμε! Κάποια παραδείγματα είναι :
–Ψυχιατρικά νοσοκομεία όπως το Δαφνί αντιμετωπίζονται με τρόμο και δέος από τη μεγάλη πλειοψηφία του κόσμου, καθώς υπάρχει ακόμα η εικόνα κελιών με άθλιες συνθήκες όπου οι «τρελοί ψυχοπαθείς» ασθενείς λαμβάνουν τη χείριστη μεταχείριση. Αυτό το στερεότυπο βέβαια απέχει παρασάγκας από τη σημερινή πραγματικότητα του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Αττικής, ενός νοσοκομείου με ανεκτίμητη προσφορά που κατά το πλείστον έχει εκσυγχρονιστεί, στελεχώνεται από συναδέλφους ψυχιάτρους με άρτια και σύγχρονη εκπαίδευση και που καλύπτει τη μισή Ελλάδα σχεδόν στην αντιμετώπιση της ψύχωσης και των συναισθηματικών διαταραχών.
–Φαρμακευτική αγωγή. Βασικό στερεότυπο είναι ότι τα «ψυχοφάρμακα σε κάνουν φυτό». Η σωστή ενημέρωση όμως θα αποκάλυπτε ότι τα νεότερα φάρμακα που έχουν κυκλοφορήσει έχουν πολύ λιγότερες ανεπιθύμητες ενέργειες σε σχέση με τα παλιότερα. Η επιστήμη της ψυχοφαρμακολογίας έχει ιδιαίτερη ανάπτυξη στις μέρες μας και η λογική της «βέλτιστης δόσης», δηλαδή της πιο αποτελεσματικής δόσης φαρμάκου με ταυτόχρονα τις λιγότερες ανεπιθύμητες ενέργειες, αποτελεί στοιχείο της εκπαίδευσης των περισσότερων ψυχιάτρων.
-Ο «τρελογιατρός». Δηλαδή ο γιατρός που ασχολείται με τους τρελούς. Μια διατύπωση υποτιμητική που ταυτίζει την ψυχική ασθένεια με την «τρέλα» Αρκετά διαδεδομένη θεώρηση που περιορίζεται σιγά σιγά με την εξάπλωση της ενημέρωσης.Οι ειδικοί της ψυχικής υγείας έχουν να ασχοληθούν με μεγάλη γκάμα διαταραχών ποικίλλων σε σοβαρότητα. Πάρτε μια γεύση από τις πιο συνηθισμένες ψυχικές διαταραχές.
Ποιες είναι όμως οι επιπτώσεις του στίγματος;
-Απώλεια/χαλάρωση των οικογενειακών σχέσεων.
-Κοινωνική αποξένωση από τη γειτονιά, φίλους, εργασιακό περιβάλλον.
-Επιβάρυνση της ψυχικής υγείας των συγγενών, αλλά και του ιδίου του ασθενούς.
-Αδυναμία του ψυχικά ασθενή που έχει φτάσει σε σημείο να ελέγξει το πρόβλημά του και να αποκτήσει ένα ικανό επίπεδο λειτουργικότητας να έχει εργασιακή αποκατάσταση.
-Διαιώνιση της φριχτής παρουσίας του στίγματος.
Παράγοντες συντήρησης στίγματος
Ακόμη και μέσα στην ιατρική κοινότητα είναι πιθανό να έρθει κανείς σε επαφή με συμπεριφορές υποτιμητικές για την ψυχιατρική. Ιατροί των άλλων ειδικοτήτων σε μικρό ποσοστό βέβαια ενδέχεται να βλέπουν αφ’ υψηλού την ψυχιατρική και έμμεσα ή και άμεσα πιο σπάνια να υιοθετούν ειρωνική ή απαξιωτική στάση. Τα αίτια του φαινομένου έχουν τη ρίζα τους στη μέχρι προ κάποιων ετών μη στοιχειοθετημένη επιστημονική βάση της ψυχιατρικής και το «αόριστο» ή «άγνωστο έδαφος» του αντικειμένου της (σε αντίθεση για παράδειγμα με μια αρτηριακή υπέρταση σύμπτωμα που είναι συγκεκριμένο και σύντομα αντιμετωπίσιμο). Ευτυχώς πάντως και στην περίπτωση αυτή η εξέλιξη της ψυχιατρικής και η θεώρησή της πλέον μέσα από το πρίσμα των Νευροεπιστημών συμβάλλει στον περιορισμό τέτοιων στάσεων.
Σχετικό με το προηγούμενο είναι και το γεγονός ότι σε υψηλά ποσοστά παρατηρείται υποδιάγνωση ψυχικών διαταραχών με μεγάλη επίπτωση στο γενικό πληθυσμό (πόσο μάλλον για σπανιότερες..) όπως η κατάθλιψη και οι αγχώδεις διαταραχές από ιατρούς άλλων ειδικοτήτων. Εδώ υπάρχει σημαντικό έλλειμμα εκπαίδευσης στοιχειώδους ψυχιατρικής σε ιατρούς παθολογικών ειδικοτήτων κυρίως, αλλά και σε γενικούς ιατρούς της επαρχίας όπου τα ποσοστά μη αναγνώρισης ψυχικών διαταραχών είναι υψηλότερα. Κατάλοιπο της παρελθούσας θεώρησης της ψυχιατρικής ως μη τόσο σημαντική όσο κάποιες πιο «ευγενείς» ειδικότητες; Εν μέρει ίσως ναι. Εν πάσει περιπτώσει, καθ’ ότι ψυχιατρικές διαταραχές παρουσιάζουν συχνότατα και σωματικού τύπου εκδηλώσεις, είναι σίγουρο ότι θα πρέπει να αποτελούν μέρος της διαφορικής διάγνωσης κάθε ιατρού.
Η προώθηση της ενημέρωσης στο επίπεδο αυτό θα διαδραμάτιζε σπουδαίο ρόλο στη διάλυση εσφαλμένων διαχρονικών αντιλήψεων περί της ψυχικής νόσου. Η επιστράτευση ειδικών στα σχολεία θα μπορούσε να προλάβει την εκδήλωση διαταραχών που σε διάφορα ποσοστά ξεκινούν στη σχολική ηλικία. Ακόμα, η εισαγωγή σχετικών μαθημάτων ή σεμιναρίων στην εκπαίδευση των δασκάλων και καθηγητών θα είχε σημασία.
Συνοψίζοντας λοιπόν δεν έχει δοθεί το απαιτούμενο βάρος σε τέτοιες παρεμβάσεις από τους αρμόδιους φορείς. Στον τομέα της τριτοβάθμιας πρόληψης που αφορά τη βελτίωση της λειτουργικότητας σε άτομα με ήδη εγκατεστημένη νόσο ή διαταραχή, μέσω προγραμμάτων ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης, η ίδρυση οικοτροφείων και ξενώνων έχει προσφέρει αποτελέσματα. Φυσικά εδώ παρατηρείται το φαινόμενο των αντιδράσεων τοπικών κοινωνιών στην εγκατάσταση σχετικών κέντρων στην περιοχή τους. Αυτό αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα του στίγματος που διέπει τη νοοτροπία της πλειοψηφίας του ελληνικού πληθυσμού σε σημείο που η άγνοια και ο φόβος να οδηγούν σε απάνθρωπες συμπεριφορές.
Εν γένει το θέμα της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης και κατά πόσο έχει πετύχει τους στόχους της, ένας από τους οποίους είναι και η μείωση του στίγματος, είναι μεγάλο και πέρα από τους στόχους του παρόντος άρθρου. Ένα ακόμη ζήτημα που πρέπει να σχολιαστεί όμως είναι οι συνέπειες της υποχρηματοδότησης της υγείας στην Ελλάδα, φαινόμενο που και πριν την οικονομική κρίση ήταν υπαρκτό και βέβαια τώρα είναι στο αποκορύφωμα. Οι υπηρεσίες ψυχικής υγείας επηρεάζονται άμεσα. Οι ψυχικά ασθενείς ανήκουν στις πιο ευπαθείς πληθυσμιακές ομάδες τόσο οικονομικά όσο και εργασιακά και κοινωνικά.
Αν και υπάρχει πολύς δρόμος ακόμη να διανυθεί στη μάχη της καταπολέμησης του συστημικού στίγματος σίγουρα τα πράγματα είναι καλύτερα σε σχέση με το παρελθόν. Η κοινωνία μας πρέπει να αντιμετωπίσει το πρόβλημα ψυχικής υγείας σαν πρόβλημα όλων. « Πείτε Όχι στο Στίγμα!».